بررسی شورش حسینقلى خان زعفرانلو در قوچان «به انضمام بازخوانى گزارش حسام السلطنه» (1281 ق.)

سیاست قاجاریه در اداره حکومت ایالات و ولایات مبتنى بر به کارگیرى شاهزادگان و امیران دربارى بوده است و پادشاهان قاجار براى ممانعت از افزایش قدرت خوانین و سران ایلات و قبایل، از واگذارى قدرت و حکمرانى مناطق مختلف به حاکمان غیر قاجارى امتناع مى‏ورزیدند. امّا در بعضى موارد به دلیل عدم توانایى شاهزادگان به ناچار حکمرانى بعضى از مناطق هم چون شمال خراسان (که از ترکیب اجتماعى و جمعیتى خاص برخوردار مى‏باشد) به سران و خوانین ایلات و طوایف سپرده مى‏شد. به طورى که حکومت قوچان (به جز مدت کوتاه) از آغاز سلطنت قاجار همواره در اختیار زعفرانلو‌ها و خاندان رضا قلیخان پسر امیرگونه خان و فرزندان آن‌ها بوده و آنان با لقب شجاع الدوله مدت‌ها بر قوچان و نواحى اطراف آن فرمانروایى کرده و مورد توجه و حمایت پادشاهان و دربار قاجاریه قرار داشته‏اند. بنابراین ولایت مرزى قوچان با وجود اهمیت‏هاى خاص سیاسى - جغرافیایى از حیطه نفوذ مستقیم دربار و شاهزادگان قاجارى بدور مانده بود. ضمن آنکه روحیات استقلال‏طلبانه حکمرانان و سرکشى و طغیان فرزندان و وابستگان والیان قوچان زمینه را براى رخدادهاى مهم در این منطقه مرزى فراهم مى‏ساخته است. یکى از رویدادهاى مهم قوچان در عهد ناصرى، شورش حسینقلى‏خان فرزند رضا قلیخان زعفرانلو است که مدت کوتاهى در قوچان حکومت نمود و بالاخره در ۱۲۸۱ ق توسط حسام السلطنه سرکوب شد. در این مقاله علل و چگونگى پیدایش، شکل‏گیرى و سرانجام این غائله با تأکید بر گزارش حسام السلطنه والى وقت خراسان مورد بررسى و تحلیل قرار گرفته است.